Đặc sắc nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư

Nghệ nhân phường rối nước Đồng Ngư chuẩn bị con rối để biểu diễn.

Không ai biết chính xác múa rối nước Đồng Ngư xuất hiện từ khi nào, chỉ biết rằng loại hình nghệ thuật này chính thức trở thành phường rối nước Đồng Ngư vào khoảng thế kỉ X - XI, cuối thời Lý. Trong làng hiện còn lưu giữ bức tượng phủ sơn nâu, cao 20cm làm bằng gỗ mít là tượng Tổ trò của làng, người đã có công truyền dạy và phát triển nghệ thuật rối nước Đồng Ngư. Trải qua bao thăng trầm, đến nay nghệ thuật rối nước của làng Đồng Ngư vẫn là một trong 14 phường rối trong cả nước còn hoạt động với nghệ thuật đặc sắc và phong phú. Qua đó, khẳng định sức sống lâu bền và niềm tự hào của các thế hệ nghệ sĩ rối nước Đồng Ngư.

So với các phường múa rối khác, nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư có nhiều nét độc đáo riêng có. Vốn nổi tiếng với nghề sơn mài và tạc tượng cho đình chùa, nên các nghệ nhân Đồng Ngư, bằng tay nghề tài hoa của mình đã chế tác ra những con rối rất đa dạng, tinh xảo. Gỗ để làm các con rối là các loại gỗ nhẹ, thớ mịn và không có mấu như gỗ xoan, gỗ duối hay gỗ sung. Qua các thế hệ, nghệ nhân nơi đây đã sáng tạo, chế tác được hơn 200 loại con rối để biểu diễn. Khi biểu diễn, các phường múa rối nước khác thường điều khiển con rối bằng gậy, bằng sào nhưng múa rối nước Đồng Ngư lại điều khiển con rối bằng sào và dây. Để điều khiển được kỹ thuật này, đòi hỏi người biểu diễn phải trải qua quá trình tập luyện rất vất vả, có tay nghề cao, đôi bàn tay dẻo dai, uyển chuyển. Nhờ vậy, người điều khiển có thể đưa rối ra xa sân khấu, đến gần hơn với khán giả đồng thời biểu diễn được nhiều động tác linh hoạt, sống động và đặc biệt có hồn, rất hấp dẫn người xem.

Theo tục lệ xưa, trước khi bước vào biểu diễn, phường rối phải làm lễ xin phép Tổ nghề và Thành hoàng làng. Nghi lễ diễn ra hết sức trang nghiêm do một người uy tín của phường rối đảm nhiệm. Nơi biểu diễn múa rối nước thường được tổ chức tại thủy đình của làng. Chủ đề biểu diễn múa rối nước làng Đồng Ngư thường là các cảnh sinh hoạt đời thường của người nông dân hay chủ đề về lễ hội… Sau màn Tễu dạo đầu là các tiết mục chăn trâu thổi sáo, cấy cày, múa rồng, chọi trâu, câu ếch, cày bừa cấy hái, đánh cá úp nơm, rước kiệu, đánh đu mời trầu, hát Quan họ… Trong quá trình biểu diễn, người điều khiển rối cũng là người đọc lời thoại cho nhân vật. Tiếng trống, tiếng tù và, tiếng mõ, đàn nguyệt, đàn tranh… được cất lên, hòa quyện cùng những làn điệu Dân ca Quan họ ngọt ngào của vùng đất Kinh Bắc - loại hình nghệ thuật độc đáo và duy nhất chỉ có ở Bắc Ninh. Những liền anh, liền chị bằng tiếng gõ nhịp nhàng trong từng câu hát đi mời trầu khán giả, thể hiện tình cảm, sự hiếu khách của người Quan họ càng gây được sự hứng khởi, cuốn hút khán giả đến xem đông hơn trong các buổi biểu diễn.

Không chỉ bảo tồn và phát triển những tích trò cổ, những nghệ nhân biểu diễn nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư còn sáng tạo những tích trò mới, phù hợp với trẻ em và người xem, mang đến cho khán giả những tích trò mới vui nhộn như: Vòng lửa, Chú mèo con, Rồng phun nước, Chú voi con ở Bản Đôn, Vinh quy bái tổ, Quan họ màn giã bạn…

Bằng sự nỗ lực của biết bao thế hệ, nghệ thuật rối nước phường Đồng Ngư đã vượt qua khỏi lũy tre làng, mang theo bản sắc quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc đến mọi miền của tổ quốc, quảng bá nghệ thuật truyền thần cho những con rối và lan tỏa Dân ca Quan họ Bắc Ninh thông qua các buổi biểu diễn tại nhiều Liên hoan sân khấu múa rối toàn quốc và đạt được những giải thưởng cao. Nổi bật là giải Nhất trong Liên hoan nghệ thuật múa rối không chuyên năm 2002 tại Hà Nội; giải Nhất Liên hoan múa rối nước tại Liên hoan múa rối ở Huế năm 2004; giải Nhì Liên hoan múa rối toàn quốc lần thứ nhất năm 2011 tại Hải Dương và được trao tặng nhiều Bằng khen, Giấy khen của các đơn vị như Hội nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, Cục nghệ thuật biểu diễn, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam...

Nhằm tôn vinh, bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của nghệ thuật trình diễn múa rối nước của làng Đồng Ngư, tháng 10/2017, UBND tỉnh Bắc Ninh đã phê duyệt  Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị múa rối nước làng Đồng Ngư, xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh”. Cùng với đó, tỉnh Bắc Ninh đã lập hồ sơ trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh nghệ thuật rối nước của làng Đồng Ngư là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia./.