Đền Xà - nơi phát tích bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà”

Đền Xà - nơi vang vọng bài thơ thần "Nam quốc sơn hà" (Ảnh: Internet)

Chính tại ngôi đền, thôn Xà Đoài (tên nôm là làng Xà), xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh đã vang lên bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà” - bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước Việt Nam.

Vào thế kỷ XI, đây là nơi được Thái úy Lý Thường Kiệt cho xây dựng phòng tuyến sông Như Nguyệt trong cuộc kháng chiến chống Tống lần thứ 2, làm nên chiến thắng giặc Tống lẫy lừng tháng 10 năm 1077. Sự kiện lịch sử này, không những được sử sách ghi chép, mà còn để lại dấu ấn ở chính những di sản văn hóa của đền Xà.

Cũng giống như các làng cổ khác thuộc lưu vực sông Cầu, sông Thương, sông Cà Lồ, làng Xà thờ đức thánh Tam Giang (tức anh em Trương Hống, Trương Hát) - những vị tướng nổi tiếng trung quân ái quốc dưới thời Triệu Việt Vương,  có công đánh giặc Lương ở thế kỷ thứ VI. Mặc dù được xây dựng từ lâu đời, nhưng những dấu ấn kiến trúc cổ còn để lại tại đền Xà như: nền móng, chân cột, gạch gói và cổ vật, lại là của thời Lê Trung Hưng, chứng tỏ đền Xà đã được trùng tu.

Trong kháng chiến chống Pháp, đền Xà bị phá hoại nặng nề. Đến năm 1993, ngôi đền được đầu tư kinh phí, nhân dân địa phương góp công, góp sức trùng tu, tôn tạo có dáng vẻ như ngày nay, nơi ghi dấu chiến công oanh liệt của quân dân nhà Lý trên phòng tuyến Như Nguyệt, thể hiện tài năng quân sự kiệt xuất của Thái sư Lý Thường Kiệt. Cũng như nơi phụng thờ hai vị Thần cổ xưa vẫn luôn theo dõi và phù trợ dân tộc trước những khó khăn và xâm lược của giặc Phương Bắc.

Bia đá khắc bài thơ thần "Nam quốc sơn hà" bản chữ Hán tại đền Xà (Ảnh: Internet)

Hiện nay, kiến trúc đền Xà có hai tòa thờ chính là Tiền tế và Hậu cung với bộ khung gỗ, chạm khắc rồng, mây, hoa lá nghệ thuật. Tại sân đền có nhà bia kiểu 8 mái, bên trong dựng tấm bia đá khắc bài thơ thần “Nam quốc sơn hà”, phía ngoài là cổng tứ trụ.

Giá trị cơ bản của đền Xà là ở hệ thống cổ vật, như: tượng thờ thời Nguyễn và 14 đạo sắc phong, trong đó sắc phong sớm nhất có niên đại 1670, sắc phong muộn nhất có niên đại 1909. Cũng theo sách “Tư liệu Hán Nôm huyện Yên Phong” xuất bản năm 2005 thì đền Xà còn cuốn thần tích có niên đại Cảnh Hưng 27 (1766). Trong đền còn có tượng Táo Quân gắn với truyền thuyết của người được thờ.

Ngoài ra, giá trị của đền Xà còn được thể hiện ở lễ hội truyền thống xưa lớn nhất vùng được tổ chức hàng năm vào ngày 10 tháng 4 (âm lịch) tại đền Xà. Tại lễ hội, ngoài các nghi lễ trang nghiêm như: rước kiệu, rước nước, còn có tục thi bơi chải. Truyền rằng, tục bơi chải của đền Xà gắn liền với việc Lý Thường Kiệt huy động dân binh địa phương tham gia vào việc đánh giặc Tống trên sông Như Nguyệt năm xưa.

Ngày 18/01/1988, đền Xà đã được Bộ Văn hóa xếp hạng là di tích cấp Quốc gia theo Quyết định số 28-VH/QĐ.