Người thổi hồn vào rối nước Đồng Ngư

01/11/2012 08:59

Bất cứ ai từng một lần được xem rối nước ở thôn Đồng Ngư (xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành) chắc hẳn đều không khỏi ngỡ ngàng trước sự tài tình của những người nghệ sĩ nông dân nơi đây. Từ những khúc gỗ vô tri, họ đã khéo léo đẽo gọt, thổi hồn cho từng con rối để chúng trở thành những nhân vật sống động trong các tích trò rối nước dân gian.

 

Người dân Đồng Ngư xưa nay vẫn tự hào về nghệ thuật rối nước đã có từ hàng ngàn năm. Hễ cứ là dân ở đây thì ai cũng đều thuộc lòng các tích trò dân gian hay chí ít cũng biết đến một vài công đoạn của việc múa rối nước. Với họ, mỗi con rối mộc mạc, đơn sơ đều mang một hình hài quen thuộc, gửi gắm tâm tư, tình cảm và cả những mong ước về một cuộc sống bình yên, no ấm.
 
Cụ Nguyễn Bá Quảng, một nghệ nhân cao niên của phường rối nước Đồng Ngư cho biết: “Kỹ thuật để làm ra những con rối này rất đơn giản. Chỉ cần có lòng kiên trì, chịu khó và biết gọt đẽo sơ qua là làm được. Quan trọng nhất vẫn là làm sao để con rối phải sinh động, có hồn”.
 
Quả thực, khi ngắm kỹ những con rối, như cảm nhận một đời sống đầy màu sắc, đủ các loại hình hài sống động từ những chú tễu, anh hề, liền anh, liền chị quan họ đến con trâu, con bò ngoài đồng ruộng… Tất cả đều được đẽo gọt từ bàn tay tài tình của các nghệ sĩ nông dân phường rối nước Đồng Ngư.
 
Để làm được một con rối thì khâu đầu tiên là chọn gỗ. Theo kinh nghiệm của cụ Quảng thì gỗ sung là loại gỗ tốt nhất bởi loại gỗ này nhẹ, dễ nổi trên nước, thớ gỗ lại mịn, không có mấu. Những khúc gỗ ưng ý sẽ được cắt ra thành từng phần nhỏ, phơi khô rồi đẽo gọt thành hình thù. Rối Đồng Ngư thường được tạo hình theo những hình ảnh gắn liền với làng quê như: cây đa, giếng nước, sân đình; những hoạt động sản xuất nông nghiệp: cấy lúa, tát nước, đánh nơm, bắt cá… hay những con vật quen thuộc: trâu, bò, long, ly, quy, phượng…
 
Con rối có sinh động hay không phụ thuộc rất nhiều vào trí tưởng tượng và óc sáng tạo của người làm “Tôi thường quan sát mọi thứ xung quanh rồi tạo con rối cho thần thái giống như thế là được. Có những con tôi chỉ làm độ hai ba ngày là xong nhưng cũng có con đục đi đẽo lại cả tháng mà vẫn chưa thấy ưng ý”, cụ Quảng tâm sự.
 
Sau khi đẽo thành hình hài, các bộ phận của con rối sẽ được đục lỗ và làm nhẵn. Công đoạn này giờ chủ yếu làm bằng giấy ráp nhưng xưa kia mọi người vẫn thường dùng đất sét để trét lên con rối rồi đánh bóng bằng rơm khô, cuối cùng bôi một lớp keo da trâu mỏng trộn với nước. Đây là cách làm thủ công nhưng rất hiệu quả. Các vết sần sùi sẽ trở nên láng mịn, tạo ra một lớp nền lý tưởng để vẽ sơn và dùng sơn ta để sơn rối là tốt nhất.
 
Tuy nhiên để hoàn thiện một con rối bằng loại sơn này hết sức kỳ công. Thông thường phải sơn đến ba, bốn lớp, sơn xong một lớp lại phải chờ cho khô rồi mới sơn tiếp lớp nữa. Tuy tốn nhiều công sức nhưng lớp sơn sẽ bền, không bị bong tróc khi ngâm nước.
 
Cụ Quảng tiết lộ: “Sơn vẽ là khâu quan trọng nhất để tạo nên hồn cốt của con rối. Phải vẽ làm sao để nét mặt của các con dối bộc lộ được những xúc cảm mà mình mong muốn cũng như thể hiện đúng theo nội dung của các tích trò. Ví dụ con rối hình liền chị hát quan họ mời trầu thì đôi mắt phải lúng liếng, cái miệng phải chim chím, điệu bộ phải thướt tha; con rối hình rồng thì vừa mềm mại, thanh thoát, vừa toát lên được dáng vẻ uy nghiêm, hay như con rối hình người đi cấy lúa, tát nước phải thấy nét vẻ tươi vui, khỏe khoắn của người lao động…”
 
Vừa trò chuyện, cụ Quảng lại mang những con rối mà cụ tâm đắc bấy lâu nay ra lau chùi, ngắm nghía. Đã bước qua tuổi 80 nhưng thi thoảng cụ vẫn mang dao, mang đục ra say sưa đẽo gọt và truyền lại kinh nghiệm cho thế hệ sau. Qua hơn nửa thế kỷ sáng tạo, những người như cụ Quảng ở phường rối nước Đồng Ngư dù chưa một lần được công nhận là nghệ nhân, cũng chưa một lần được học qua bất kỳ trường lớp nào về mỹ thuật nhưng những sản phẩm của họ làm ra thực sự là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Ở đó có kết tinh của bàn tay, khối óc người lao động và tình yêu với xóm làng, với môn nghệ thuật truyền thống của quê hương.  

 

 

Theo BBN